TEKST FRANS JOLING, LEERKRACHT WALDORF
Vorig jaar besteedden we in de Stille Week op Waldorf Utrecht aandacht aan het altaarstuk van Jan van Eyck, het Lam Gods. Op dit moment is er in het Museum voor de Schone Kunsten in Gent een tentoonstelling naar aanleiding van de restauratie van een paneel uit het altaarstuk ‘De aanbidding van het Lam Gods’. Reden om aandacht aan het schilderij te besteden.
De zevende klasser, de wereld in perspectief
Als je in de zevende klas zit, krijg je in de geschiedenisperiodes te horen over de Renaissance. De Renaissance als beeld van de ontwakende wilskracht; Leonardo da Vinci, de alleskunner die de wereld tot zijn werkplaats maakt. Die voor een grot staat en bijna niet kan wachten om naar binnen te lopen om te ontdekken wat daarbinnen allemaal verborgen ligt. Ook wordt de verandering in de kunst van de Renaissance bekeken. Het kleur- en lijnperspectief wordt onderzocht, evenals de ‘vermenselijking’ van de personen in de kunstwerken. Een nieuwe horizon wordt zichtbaar. In dit kader bespraken we in de klas het Lam Gods.
Jan Van Eijck
Aan het begin van de 15e eeuw werkte van Eyck aan het Bourgondische hof in Vlaanderen. Hij verkeerde daar in de hoogste kringen, had toegang tot bibliotheken en stond in contact met wetenschappers. De rijke economische bloei van Gent zorgde ervoor dat Jan talloze rijke opdrachtgevers had.
‘De wereld van boven raakt de aarde aan. De eeuwigheid heeft even haar sluier opgelicht’
Nieuwe ontwikkelingen in de kunst
Op het Lam Gods van Van Eyck zie je zeer gedetailleerde, natuurgetrouwe waarneming, realistische weergaven van de werkelijkheid. Op het paneel zijn een naakte Adam en Eva afgebeeld. Dat moet in die tijd een aardschok teweeg hebben gebracht, immers, in de voorliggende tijd werd er geen naakt afgebeeld. In de gelaten verschijnt bij Van Eyck expressie, er stroomt menselijkheid door de houding van de personen. Ook gebruikte van Eyck nieuw ontwikkelde materialen. In Italië werd geschilderd in ei-tempera, een verfsoort met een matte uitstraling. Van Eyck werkte in de olieverftechniek. Hij voegde siccatieven aan de verf toe, waardoor die sneller droogde. Daardoor was hij in staat hele dunne lagen olieverf over elkaar heen te leggen, waardoor de kleuren aan diepte en helderheid wonnen. Daardoor lijken zijn schilderijen wel licht te geven. Van Eyck kon enorm goed waarnemen. Hij zag hoe het licht reflecteert in edelstenen, hoe de glans van goud verschilt van die van ijzer, hoe de druppeltjes uit een fontein opspatten. Zijn oog-hand coördinatie moet enorm geweest zijn. Van Eyck schilderde zó gedetailleerd, dat we in onze tijd, door gebruik te maken van uitvergrotingen, pas echt ontdekken hoe bovenmenselijk nauwkeurig hij werkte.
Het altaarstuk: Hemel en Aarde in kosmische eenheid met het al Het altaarstuk is een op hout geschilderd werk. Het is geschilderd voor de Vijdkapel van de Sint Baafskathedraal van Gent. Het bestaat uit twaalf panelen, waarvan acht met scharnieren gesloten kunnen worden. De zijpanelen waren alleen geopend op zon- en feestdagen. In gesloten toestand zag je de afbeeldingen van de schenker en zijn vrouw, Joos Vijd en Lysbette Borluut. In dit artikel kan niet elk detail van het altaar belicht worden. Exemplarisch worden delen ervan besproken.
De bovenste panelen:
Adam, de eerste mens: In het schilderij steekt zijn teen buiten de schilderijlijst, alsof hij ieder moment uit het schilderij wil ontsnappen. Zijn gezicht is gespannen, de beharing op zijn lichaam zó nauwkeurig geschilderd, daarboven prijkt het offer van Kaïn en Abel.
Maria als koningin: De zachtheid van haar gelaatsuitdrukking is groot. De lichtwerking op haar huid is verbluffend.
God op de troon: Over wie deze figuur is bestaan verschillende visies. De eerste visie is, dat het God de Vader is. Je ziet in de hand de scepter, er zijn geen stigmata op handen en voeten te zien. Een tweede visie is, dat hier Christus als rechter is afgebeeld. Naast hem is Johannes de Doper afgebeeld, wijzend in zijn richting. En Johannes de doper was de wegbereider voor de Christus. In de kroon van God / Christus is de harde reflectie van goud en edelgesteente zichtbaar. De glans van saffier, robijn en smaragd.
Johannes de Doper: In het evangelie volgens Johannes staat geschreven: “Ik zal afnemen, hij zal groeien.” Dit is het thema dat we op onze scholen vieren op 24 juni, Sint Jan. Van Eijck geeft deze figuur een indrukwekkende gelaatsuitdrukking van diepe ontroering.
Musicerende engelen: de glans van de metalen orgelbuizen verschilt hierbij zó van de glans van de harnassen van de ridders. De gezichten zijn vol ernst en overgave.
Eva heeft een vrucht in haar hand: Er werd aanvankelijk gedacht dat het een granaatappel was, Michelangelo dacht dat het een vijg was. Wetenschappelijk onderzoek heeft nu uitgewezen dat het de limon
‘Pomum Adami’, een uitstervende citrusvrucht is. Eva’s dromende, mijmerende blik is zó realistisch geschilderd!
‘En, gaat straks de hemelpoort voor u open en ziet u die Utrechtse Dom, dan weet u dus: ik ben op de goede plek aangekomen’ – Leonard Rutgers
De onderste panelen tonen aan weerszijden figuren die op weg zijn naar de aanbidding van het Lam:
• De Rechtvaardige Rechters: Dit deel van het altaar is in 1934 gestolen en nooit meer teruggevonden. Er was nog wel een zwart-witfoto van het altaardeel, dat later in kleur is uitgewerkt en werd toegevoegd aan het altaar.
• De Aanbidding van het Lam: Rond dit lam zijn mensen gegroepeerd; de belijders, de kerkvaders, de heilige vrouwen. Het perspectief wordt niet zozeer opgeroepen door een lijnperspectief als wel door een kleur- en vormperspectief. Naar de horizon vervagen kleur en vorm. De duif boven het Lam staat symbool voor de Heilige Geest. Direct onder de duif staat een heel realistisch gebouw. Het is de Dom van Utrecht. Hoe komt dat in een schilderij van Jan van Eijck? Er wordt beweerd dat wellicht de lang in Utrecht wonende Jan van Scorel in de 16e eeuw dit gebouw heeft toegevoegd tijdens een restauratie van het schilderij. In het paneel zijn leliën te herkennen, paardenbloemen, steile rotswanden, verschillende soorten gesteenten, de vijgenboom, de wijnstok, het meiklokje. Alles geschilderd met een uiterst gevoel voor detail.
Over het Lam is bij de laatste restauratie veel te doen geweest. Voorheen had het lam vier oren en een zachte uitdrukking, waarbij de ogen aan de zijkant van de kop zaten. Na onderzoek bleek dat van Eijck het Lam had geschilderd met menselijke ogen, immers, Christus was mens. In de loop van de geschiedenis is het lam overgeschilderd en zijn de mensenogen veranderd in schapenogen. De mensenogen zijn nu weer teruggebracht op het schilderij, waarmee de uitdrukking van het lam minder lief, harder is geworden. Ook zijn er weer gewoon twee oren zoals bij het origineel het geval was.
De onderste panelen
We zien naast de schenker Johannes de Doper, Johannes de Evangelist (in zijn evangelie heeft hij het over het ‘Lam Gods, dat wegneemt de zonden der Wereld.’) en de vrouw van Joos Vijd. Daarboven, het paneel van de Annunciatie, de aankondiging van de geboorte van het Christuskind aan Maria door de engel Gabriël. Het paneel ademt een en al verstilling uit.
Tentoonstelling
Van 1 februari tot en met 30 april 2020 brengt het Museum voor Schone Kunsten Gent (MSK) hulde aan de Vlaamse meester Jan van Eyck, met de tentoonstelling ‘Van Eyck. Een optische revolutie’. Op deze tentoonstelling kunt u oog in oog staan met delen uit het “Lam Gods”.
